ANATOMIA STOPY

Stopa jest nierozerwalnie związana z budową (anatomia) i funkcją (fizjologia) kończyny dolnej.
Stopa stanowi miejsce podporu dla całego ciała. Musi mieć taką budowę, aby zapewnić utrzymanie prawidłowej postawy ciała zarówno w pozycji stojącej, jak i podczas chodzenia czy biegania. Stąd występują tu nieznaczne różnice w porównaniu z kończyną górną. Przede wszystkim palce są zdecydowanie krótsze i mają ograniczoną ruchomość.

CZĘŚĆ STATYCZNA STOPY

Układ kostny kończyny dolnej dzieli się na. trzy części: udo, podudzie, stopa. W skład kości kończyny dolnej wchodzą odpowiednio następujące kości: jedna kość udowa, dwie kości podudzia (piszczelowa i strzałkowa) oraz 28 kości stopy. Ponadto staw kolanowy od przodu ochrania zaokrąglona kość zwana rzepką.

Kończyna dolna człowieka 1 - udo, 2 - podudzie, 3 - stopa

I. UKŁAD KOSTNY

Układ kostny stopy:
a) kości stępu,
b) kości śródstopia (I, II, III, IV, V),
c) kości  palców

 

 

 

 

Szkielet stopy składa się z:
1. kości stępu (łac. tarsus) – łączą stopę z goleniem, składa się z 7 kości:
a) 2 tylnie:
- kość skokowa – przekazuje całą wagę ciała na stopę, jest ułożona na kości piętowej
- kość piętowa – największa kość stępu
b) 4 kości przednie:
- kość sześcienna i
- trzy klinowate - leżą obok siebie w jednym rzędzie przed obiema kośćmi tylnymi.
c) kość łódkowata - wsuwa się między kości klinowate a kość skokową.
2. kości śródstopia – podstawa kości śródstopia łączy się za pomocą stawów z kośćmi stępu. Zakończenia kości śródstopia łączą się za pomocą stawów z odpowiadającymi im palcami stopy. Pięć kości śródstopia jest ułożonych równolegle lub lekko się rozchodzą na kościach klinowatych i kości sześciennej.
3. kości palców stopy (paliczki) – tworzą przednią część stopy, palców stóp i rąk.
Palce składają się z trzech członów kostnych (paliczków) , tylko paluch składa się z dwu członów.
Kości poprawnie zbudowanej stopy tworzą charakterystyczne sklepienia w postaci łuków, dzięki czemu stopa wykazuje dużą odporność i sprężystość.
1. sklepienie podłużne – posiada 5 łuków. Pierwsze trzy łuki biegną przez trzy kości śródstopia, kości klinowate i kość łódkowatą do kości skokowej tworząc tzw. sklepienie podłużne przyśrodkowe. Dwa pozostałe łuki przechodzą przez IV i V kość śródstopia, kość sześcienną do kości piętowej i tworzą tzw. sklepienie boczne.
2. sklepienie poprzeczne – posiada trzy łuki: tylny, środkowy, przedni. Łuk tylny tworzą nasady kości śródstopia , łuk przedni zaś główki kości śródstopia.

II. UKŁAD STAWOWY

Kości stopy połączone ze sobą licznymi więzadłami i torebkami, tworzą wiele stawów.
Anatomia czynnościowa dzieli stopę na 3 odcinki:
1. tylny:
a) staw skokowo-goleniowy – zbudowany z trzech kości: skokowej, piszczelowej i strzałkowej.
Jego budowa umożliwia wykonywanie tzw. ruchów zawiasowych (grzbietowy – zgięcie 30 stopni i podeszwowy – zgięcie 50 stopni). Zakres tych ruchów wzrasta w wyniku ruchu zgięcia i prostowania w stawie skokowo-piętowym.
b) staw skokowo-piętowy – łączy kość skokową i piętową z jednej strony, a łódkowatą z drugiej.
Umożliwia ruchy:
- obrotowe – dookoła podłużnej osi, tj. odwodzenia i przywodzenia;
- pronacyjne – polegające na uniesieniu krawędzi bocznej i obniżeniu krawędzi przyśrodkowej stopy;
- supinacyjne – polegające na uniesieniu przyśrodkowej i obniżeniu bocznej krawędzi stopy;
2. środkowy – stawy podstawowe: skokowo-łódkowaty i piętowo-sześcienny - tzw. staw poprzeczny stępu lub staw Choparta;
3. przedni – stawy: między kośćmi stępu i kośćmi śródstopia – tzw. staw Lisfrancka, między kośćmi śródstopia i śródstopno-palcowe oraz międzypaliczkowe.

Więzadła stawowe – to silnie włókniste pasma tkanki łącznej związane z torebką stawową lub często od niej niezależne. Funkcje więzadeł:
- wzmacniają torebkę stawową
- utrzymują kości stopy we właściwym położeniu
- zapewniają kierunek ruchu stawu
- chronią przed zwichnięciem
- nieustannie przeciwdziałają oddalaniu się kości od siebie
Główne więzadła stopy:
1. więzadło podeszwowe długie – stanowi najdłuższe i najsilniejsze pasmo więzadłowe usytuowane po stronie podeszwowej. Jest bardzo elastyczne i sprężyste
2. więzadło piętowo-łódkowo-podeszwowe - z jednej strony jest przyczepione do spodu kości piętowej, z drugiej natomiast do dolnej powierzchni kości łódkowatej.

CZĘŚĆ DYNAMICZNA STOPY

I. UKŁAD MIĘŚNIOWY

Mięśnie łącząc się w określone zespoły czynnościowe, dzięki ścięgnom przenoszą swą siłę na układ kostny stopy. Pochewki maziowe chronią przed przetarciem się ścięgna o kość i zmniejszają siłę tarcia, ułatwiając ślizganie się ścięgna po kości.
Podział mięśni stóp ze względu na:
1. funkcję ruchu
- synergistyczne (współdziałające)
- antagonistyczne (przeciwstawne)
2. lokalizację przyczep początkowych
- zewnętrzne – znajdujące się poza stopą
- wewnętrzne – umieszczone w obrębie stopy
3. składniki dynamiczne
- długie
- krótkie
4. położenie mięśni
a) mięśnie grzbietu
– prostownik krótki palucha
- prostownik krótki palców –
Mięśnie grzbietu stopy prostują palce i nieco je rozstawiają.
b) mięśnie podeszwy
- odwodziciel palucha
- zginacz krótki palucha
- przywodziciel palucha
- odwodziciel palca małego
- zginacz krótki palca małego
- zginacz krótki palców
- czworoboczny podeszwowy
Mięśnie podeszwowe zginają palce, przywodzą lub odwodzą paluch od palca drugiego, wzmacniają sklepienie stopy.

II. UKŁAD NACZYNIOWY

Krew do kończyny dolnej jest prowadzona przez tętnicę udową, która jest przedłużeniem tętnicy biodrowej zewnętrznej.
Tętnica podkolanowa jest przedłużeniem tętnicy udowej. Leży na dnie dołu podkolanowego. Oddaje odgałęzienia do okolicznych mięśni, więzadeł i torebki stawu kolanowego oraz do sieci stawowej kolana. W dolnej części dzieli się na tętnicę piszczelową przednią i tętnicę piszczelową tylną.
Tętnica piszczelowa przednia leży na przedniej powierzchni goleni, bocznie od mięśnia piszczelowego przedniego. W swoim przebiegu oddaje odgałęzienia do sieci stawowej kolana, mięśni goleni, kostki przyśrodkowej i bocznej. Głównym odgałęzieniem jest tętnica grzbietowa stopy, która biegnie między I a II kością śródstopia.
Tętnica piszczelowa tylna biegnie w przedłużeniu tętnicy podkolanowej na tylnej stronie goleni, z tyłu od błony międzykostnej. Owija się wokół kostki przyśrodkowej. Dostaje się na podeszwę stopy i tam oddaje swoje główne gałęzie: tętnicę podeszwowa boczną i tętnicę podeszwową przyśrodkową.

III. UKŁAD NERWOWY

Stopa jest unerwiana zależnie od strony:
- grzbiet jest zaopatrywany przez nerw strzałkowy powierzchowny, który oddaje nerwy skórne grzbietowe, przyśrodkowy i pośredni. W pierwszej przestrzeni międzykostnej jest on zaopatrywany przez nerw strzałkowy głęboki
- podeszwa jest unerwiana przez nerw piszczelowy. Gałęzie piętowe unerwiają piętę i tylny odcinek podeszwy. Pozostała część przednia zaopatrywana jest przez nerwy podeszwowe. Dwie trzecie części przyśrodkowej podeszwy jest unerwiana przez nerw podeszwowy przyśrodkowy, a jedna trzecia przez nerw podeszwowy boczny.

IV. SKÓRA

Zbudowana jest z takich samych warstw i składników jak skóra reszty ciała i spełnia te same czynności. Różni się jedynie grubością, stopniem ukrwienia i unerwienia, liczbą gruczołów potowych oraz łojowych i wartością pH.
Strona grzbietowa i boczna stopy – pokryta jest cienką i przesuwalną warstwą skóry.
Skóra podeszwy jest gruba i twarda, a tkanka podskórna w tym miejscu jest bardzo rozwinięta – tworzy pewnego rodzaju poduszkę, która amortyzuje wstrząsy. Duża liczba gruczołów potowych powoduje, że na stopach bardzo często występują umiejscowione nadmierne pocenia. Gruczołów łojowych jest znacznie mniej, np. na podeszwie i brzegach stóp w ogóle nie występują. Odczyn powierzchni skóry w warunkach prawidłowych jest kwaśny i zależy od składu chemicznego potu i łoju skórnego (obecność kwasu mlekowego i kwasów tłuszczowych).

PATOLOGIA STÓP

I. WADY STÓP

Wada stopy – to określona zmiana w układach: kostnym, stawowym, mięśniowym, wiązadeł, ścięgien. Dzieli się na:

1. wrodzone – określone deformacje stóp, z którymi człowiek się rodzi (dziedziczne lub powstałe w okresie rozwoju płodu lub podczas porodu). Zaliczyć można tu:
a) stopa końsko-szpotawa – zniekształcenie dotyczy stawów skokowych i stawów stopy. Stopa jest zgięta podeszwowo, wydrążona, odwrócona i przywiedziona. Wewnętrzny brzeg stopy jest uniesiony i skrócony, natomiast zewnętrzny – wypukły i w czasie chodzenia przejmuje całą masę ciała. Kość piętowa, która jest pozbawiona swojej naturalnej funkcji, nie rozwija się, a znajdująca się na niej skóra jest cienka. Jeżeli stopa nie będzie leczona, może zostać zahamowany jej wzrost, a nawet cała kończyna będzie krótsza.
b) stopa wydrążona – polega na nadmiernym wysklepieniu spowodowanym zaburzeniem równowagi mięśniowej. Wada ta powoduje szponowate ustawienie palców i skrócenie rozciągacza podeszwowego. Dalszym rezultatem nadmiernego wysklepienia jest skrócenie stopy.
c) stopa piętowa – może należeć także do wad nabytych (po przebyciu choroby Heinego-Medina). Deformacja polega na zgięciu grzbietowym w stawie skokowym lub pionowym ustawieniu kości piętowej. Stopień zaawansowania tego schorzenia jest różny – od bardzo nieznacznego ograniczenia zgięcia podeszwowego stopy do ustawienia stopy w stosunku do podudzia pod kątem ostrym.
d) zrośnięcie palców – anomalia stopy polega tu na wspólnej osłonie skórnej dwóch lub więcej palców stopy. Najczęściej zrasta się drugi i trzeci palec, nigdy paluch. Wada ta ogranicza naturalną ruchliwość palców i przyczynia się do powstania poprzecznego płaskostopia.
e) zwielokrotnienie palców – na bocznych stronach stopy pojawiają się tylko ślady lub czasem całe dodatkowe palce – nawet z rozwiniętą kością śródstopia. Symptomem tej wady jest podwojenie ostatniego paliczka palucha.
f) zmniejszona liczba palców – brak któregoś ze środkowych palców stopy, z jednoczesnym brakiem kości śródstopia.
g) całkowity brak palców – utrudnia chód, szczególnie fazę odbicia, który staje się mało sprężysty i bardzo męczący.

2. nabyte – wywołane osłabieniem układu mięśniowo-więzadłowego, nadmierną masą ciała, dźwiganiem ciężarów, noszeniem nieodpowiedniego obuwia i powstające w wyniku zmian chorobowych w tkance kostnej i miękkiej.
a) wady zależne od zmian w tkankach miękkich – zapalenia, zmiany naczyniowe i zmiany z przeciążenia
- odciski (nagniotki) –występują na grzbietowej powierzchni stawów międzypaliczkowych palców i na podeszwowej powierzchni stopy. Są wynikiem głównie zaistniałych zmian w budowie i czynności stopy, w rozwoju stopy poprzecznie płaskiej i koślawo-płaskiej oraz w wyniku noszenia nieodpowiedniego obuwia.
- modzele – w porównaniu z nagniotkami są tworami większymi i płaskowyniosłymi. Podobnie jak nagniotki wywołują stan zapalny skóry i silne bóle. Powstawaniu modzeli sprzyja indywidualna skłonność do nadmiernego rogowacenia skóry i jej wzmożona potliwość.
- ostre i przewlekłe zapalenie pochewek ścięgnistych – dotyczy pochewek ścięgien mięśni:
piszczelowego przedniego, długiego prostownika palucha, długiego zginacza palucha, mięśni strzałkowych i ścięgna Achillesa. Występuje w postaci suchej lub wyciekowej. Jest wynikiem wielokrotnych, powtarzających się, niezauważalnych urazów tych ścięgien lub gwałtownych skurczów ich mięśni. Stan przewlekły może powodować trwałe zniekształcenia stopy. Dolegliwość ta często nawiedza tancerzy i sportowców (piłkarze, akrobaci, lekkoatleci).
- zapalenie kaletki maziowej – występuje głównie w okolicy ścięgna Achillesa jak również w okolicy kostek na szczycie powierzchni grzbietowej przodostopia i pod półłukiem śródstopia (tzw. kaletki anatomiczne). Kaletki dodatkowe umiejscowione są tylko w stopach zniekształconych. Objawy chorobowe zapalenia: stały ból, nasilający się pod uciskiem, obrzęk i zaczerwienienie kaletki oraz jej najbliższej okolicy. Przyczyną zapalenia jest noszenie obuwia o nieodpowiedniej konstrukcji.
- torbiel galaretowata – rozwija się w ścianie torebki stawowej lub pochewki ścięgna. Ma kształt kulisty lub owalny utworzony z otoczki zbudowanej z tkanki łącznej wypełnionej treścią podobną do bezbarwnej i rzadkiej galaretki. Średnica torbieli może wynosić nawet kilka centymetrów. Powstaje ze zwyrodniałej tkanki łącznej, która przemienia się w masę galaretowatą pod wpływem nieustannego ucisku. Występuje najczęściej po stronie grzbietowo-bocznej stawu Choparta i na powierzchni przyśrodkowej kości klinowatej oraz stawu klinowo-śródstopnego.
- paznokieć wrastający – choroba palców stopy, głównie palucha. Przyczyną powstania wady jest noszenie nieodpowiedniego obuwia (wąskie czubki, wysoki obcas).
- żylaki goleni i stopy – zjawisko powszechne u ok. 20% kobiet i 6% mężczyzn po 45 roku życia. Nadmierne rozszerzone podskórne żyły powstają w następstwie niewydolności zastawek znajdujących się w żyle odpiszczelowej i strzałkowej. Żylaki ulegają często stanom zapalnym, nawet w następstwie niewielkiego otarcia naskórka stopy czy goleni.
b) wady zależne od zmian kostnych
- stopa koślawo-płaska – najczęściej u osób dorosłych. Na skórze zdeformowanych stóp widoczne są zmiany żylakowe i obrzęki umiejscowione z reguły dookoła i poniżej kostek. Wada ta najczęściej spotykana jest u kobiet (słabsza budowa stopy, częstsze przeciążenia stóp, częstsze noszenie niehigienicznego obuwia, itp.)
- stopa poprzecznie płaska – wywołana niedomaganiem mięśniowej i więzadłowo-torebkowej stopy, powstałej w następstwie chodzenia w nieodpowiednim obuwiu (wysoki obcas, wąska i wygięta ku górze przednia część obuwia, niski podnosek). Istotą wady jest poszerzenie przodostopia, w związku z wachlarzowatym rozstawieniem kości śródstopia, zapadnięciem się lub nawet odwróceniem poprzecznego łuku stopy i przejęciem obciążenia przodostopia przez głowy II i III kości śródstopia. Wadzie tej z reguły towarzyszą dwie inne wady: paluch koślawy i palce młoteczkowate.
- paluch koślawy – wynika z niedomagania mięśniowo-więzadłowej stopy koślawo-płaskiej lub poprzecznie płaskiej. Przy bardzo zaawansowanym zniekształceniu, podczas odbicia stopy i nadmiernym ucisku obuwia od przodu na wystający paluch, zachodzi on od góry lub od dołu na palec drugi.
- palce młoteczkowate – wywołane noszeniem zbyt krótkiego i ciasnego obuwia, dotyczą najczęściej drugiego palca (jest najdłuższy).Zbyt krótkie obuwie zmusza palec do ustawiania się w pozycji zgiętej. Nad uwypuklającym się stawem międzypaliczkowym powstaje odcisk.
- ostroga piętowa – powstaje na skutek utworzenia się na obciążonej części guza piętowego
wyrośli kostnej. Ucisk na ostrogę powoduje wyjątkowo dokuczliwe bóle, znacznie ograniczające zarówno możliwości stania jak i chodzenia. Schorzenie dotyczy głównie osób starszych, pracujących w pozycji stojącej, podatnych na zmiany gośćcowe.


II. PROFILAKTYKA I LECZENIE WAD STÓP

Ważnym elementem leczenia i profilaktyki zniekształceń stóp jest noszenie prawidłowego obuwia. Obuwie zapewniające prawidłowy rozwój stopy powinno mieć:
• odpowiednią wielkość uwzględniającą tzw. naddatek funkcjonalny wynikający z wydłużania się stopy przy obciążeniu,
• szeroki przód umożliwiający ruchy palców,
• sztywny zapiętek zapewniający stabilizację pięty,
• wygodny, szeroki i niezbyt wysoki obcas,
• wierzch, który nie uciska stopy,
• wysoką cholewkę stabilizującą staw skokowy, zwłaszcza u małych dzieci
Leczenie może przybierać różne formy. Począwszy od ćwiczeń korekcyjnych, poprzez specjalne wkładki lub obuwie ortopedyczne, a skończywszy na zabiegu operacyjnym.
Postępowanie korekcyjne ma na celu likwidację wady lub zahamowanie jej dalszego rozwoju, a tym samym przywrócenie prawidłowej postawy ciała. W postępowaniu tym zasadniczą rolę odgrywają ćwiczenia, dzięki którym uzyskujemy:
• zwiększenie ruchomości w stawach,
• zwiększenie siły mięśni,
• wyrobienie nawyku prawidłowej postawy ciała.
Wykorzystując różne rodzaje i formy ruchu - ćwiczenia kształtujące, gry i zabawy oddziałowujemy nie tylko na narząd ruchu, ale także na narządy wewnętrzne, zwiększając tym samym wydolność układu oddechowego i sercowo-naczyniowego. Ważnym czynnikiem postępowania korekcyjnego jest właściwa organizacja warunków życia, przestrzeganie zasad higieny pracy i wypoczynku, żywienia oraz ogólna ruchliwość dziecka. Proces wyrównywania jest długotrwały, dlatego stale musimy podtrzymywać u dziecka motywację czynnego udziału w zajęciach korekcyjnych.
Celem ćwiczeń jest wzmocnienie mięśni szczególnie osłabionych oraz usunięcie przykurczów. Zasadą postępowania korekcyjnego jest prawidłowe ustawienie stopy przy każdym ćwiczeniu. Przestrzeganie jej zapewnia wzmacnianie mięśni oraz właściwe współdziałanie zespołów mięśniowych. Doskonałym uzupełnieniem ćwiczeń korekcyjnych jest wprowadzenie elementów tanecznych z muzyką. Ćwiczenia kształtujące stopę należy prowadzić łącznie z ćwiczeniami ogólnokształtującymi, aktywizującymi cały organizm dziecka.
Postępowanie korekcyjne i ćwiczenia wzmacniające można poszerzyć o różne elementy zaopatrzenia ortopedycznego. Należą do nich: obcas Thomasa, wkładka supinująca, wkładki podpierające całe sklepienie stopy oraz różnego rodzaju urządzenia unieruchamiające. Zaawansowane zmiany wymagają specjalnego obuwia ortopedycznego wykonanego na odlewie gipsowym.

Ostatecznością stosowaną jedynie w zaawansowanym zniekształceniu stopy jest postępowanie operacyjne, którego celem jest poprawa statyki stopy oraz zniesienie dolegliwości.
Obuwie ortopedyczne - jest specjalistycznym obuwiem noszonym przez ludzi w celu korekcji lub zapobiegania wadom stóp, odciążenia i ochrony miejsc zmienionych chorobowo oraz kosmetycznego uzupełnienia ubytków tkanek (kalectwa).
Rozróżniamy:
• obuwie profilaktyczne (stosowane w celu zapobiegania zniekształceniom u dzieci)
• obuwie redresyjne, korygujące (stosowane m.in. w leczeniu stopy końsko-szpotawej, stopy wydrążonej)
• obuwie wyrównujące skrócenie (u dzieci umożliwia prawidłowy rozwój kręgosłupa i stawów biodrowych)
Oprócz tego do obuwia ortopedycznego zalicza się wszelkiego rodzaju wkładki ortopedyczne (np. korygujące płaskostopie), ochraniacze, kliny (stosowane m.in. w halluksach).
Obuwie ortopedyczne – podział ze względu na przeznaczenie:
1. obuwie korygujące – jego zadaniem jest przywracanie fizjologicznego ustawienia poszczególnym elementom narządu ruchu.
2. obuwie dostosowane do utrwalonych zniekształceń stóp – ma zastosowanie w deformacjach nieodprowadzalnych, strukturalnych stóp. Ich zadaniem jest umożliwienie bezbolesnego chodu oraz podparcia poprzez stworzenie równomiernego rozłożenia sił na powierzchni obciążanej
3. obuwie odciążające – stosowane w celu eliminacji lub zmniejszenia ucisku w okolicy chorobowo zmienionej kosztem przemieszczenia tych sił ucisku na miejsca zdrowe, mogące je znosić.
4. obuwie wyrównujące skrócenie kończyn – skrócenie kończyn można wyrównywać alternatywnie tylko wewnątrz obuwia, tylko na zewnątrz lub rozłożyć po części na obydwa sposoby. Koniecznością jest poziome-równoległe do podłoża podparcie pięty (nie skośne) oraz zachowanie różnic wartości pięta-śródstopie-palce stosownie do wieku pacjenta, wartości skrótu oraz miejscowego stanu klinicznego.
5. obuwie unieruchamiające – umożliwia ono w znacznym stopniu ograniczenie wybranych ruchów w stawach stopy oraz skokowych. Znajduje ono zastosowanie w stanach zapalnych, martwicach jałowych kości oraz zmianach zwyrodnieniowych z dolegliwościami bólowymi.
6. obuwie stabilizujące – wskazane dla nieutrwalonych zniekształceń stóp (niedowłady, porażenia). Ma ono za zadanie utorowanie kierunku i zakresu ruchów stóp, co jest niezbędne dla umożliwienia utrzymania podstawowych funkcji – podparcia i lokomocji.
7. obuwie uzupełniające ubytki stóp – spełnia ono zarówno funkcje częściowo odtwarzające mechanizm chodu jak i kosmetyczne. Ma zastosowanie w ubytkach wrodzonych i pochorobowych (amputacje). Stanowi ono często pogranicze buta i protezy. Wykonywane jest z reguły z użyciem odlewów gipsowych.
8. obuwie do aparatów ortopedycznych (aparatowe, ortezowe, protezowe) – obuwie aparatowe (ortezowe) występuje w formie zespolonej z ortezą za pomocą strzemienia i służy tylko do chodzenia lub stanowi dodatkowe wyposażenie całodobowej kortezy połączonej z sandałem.